Wybrane elementy herbu

Prawda jest taka, że o herbach można napisać książkę. Niestety, tego typu biblie są nasycone tak wieloma faktami, że mimo swojej niewątpliwej wartości historycznej, w konsekwencji stają się one nudne jak flaki z olejem. Na przestrzeni lat system nadawania herbów ulegał licznym modyfikacjom. Podobnie było z poszczególnymi elementami tego wyróżnika. 

Podstawę herbowej hierarchii od zawsze stanowiły części takie jak tarcza, herbowa, godło, hełm heraldyczny i klejnot. Później dodawano kolejne wariacje, zmieniano na swoją modłę te istniejące i kształtowano zupełnie nową historię. Pozwólcie więc, że w tym wpisie skupię się na tym, co dla mnie samej wydaje się najważniejsze i najciekawsze.

Proclama, czyli zawołanie

Nazwa ta pochodzi od łacińskiego wyrażenia proclamatio, co w wolnym tłumaczeniu oznacza po prostu krzyk. Zawołanie jest werbalnym elementem, który występuje najczęściej na polskich herbach rodów o szlacheckim pochodzeniu. Z powodzeniem można mówić o tym, że to właśnie ta część jest najbardziej charakterystyczna dla polskiej heraldyki. 

*Heraldyka — nauka zajmująca się badaniem herbów, konkretnie ich rozwoju i kształtowania się na przestrzeni wieków. 

Zawołanie prawdopobnie było czymś na wzór hasła, które miało służyć identyfikacji poszczególnych członków rodu. Miały być one używane przede wszystkim jako sposób mobilizowania wojów podczas bitew. Rycerze biorący udział w walkach zazwyczaj byli ogłuszeni panującym dookoła nich harmiderem, co skutecznie upośledzało ich narząd słuchu. Naturalną koleją rzeczy wydaje się więc użycie specjalnego znaku graficznego, który pomagałby im w rozpoznaniu swoich sprzymierzeńców i odnalezieniu wrogów na polu walki. Zawołanie wojenne jest więc rodzajem okrzyku bojowego. Jeśli chodzi o jego umiejscowienie na herbie, to jest ono zlokalizowane tuż nad klejnotem. 

Klejnot lub cymer — zwieńczenie hełmu

Ten element jest symbolicznym ujęciem faktycznego klejnotu, który w okresie średniowiecza umieszczano na rycerskich hełmach. Mógł on występować w formie rogów, skrzydeł, a także różnego rodzaju piór (najczęściej pawich bądź strusich). 

Samo słowo klejnot ma swoje korzenie w Grecji. Wywodzi się ono od wyrażeń kleinos i odie, co w wolnym tłumaczeniu znaczy tyle co sława i pieśń. Wszystko to oznacza, iż wyróżnik ten miał określać pozycję danego rycerza i być świadectwem jego wartości. 

Zawój — element herbu mieszczańskiego

Zawój jest składową herbu, która występuje wtedy, gdy nie ma korony. Jest on najczęściej spotykany w heraldyce zachodnich państw europejskich i zazwyczaj stanowi element herbu mieszczańskiego. 

Hełm heraldyczny 

Hełm występuje w heraldyce od zawsze. Prezentuje o jeden z rodzajów hełmu rycerskiego lub — w późniejszych okresach — stanowi jego stylizację. Element ten zlokalizowany jest w górnej części herbu, tuż nad tarczą. Nad hełmem natomiast znajduje się klejnot. 

Patrząc więc na kształt herbu jako takiego, można dostrzec sylwetkę rycerza, który jest gotów do podjęcia ataku. 

Wnętrze pałacu w Chwalimierzu (ruiny)

Korona rangowa, czyli heraldyczna oznaka godności

Element ten występuje zarówno w heraldyce rycerskiej, jak i szlacheckiej. Korona rangowa ma świadczyć o godności i początkowo pojawiała się jedynie w herbach królewskich i książęcych. 

W późniejszych latach występuje ona także między innymi w formie tiary papieskiej, kapelusza elektorskiego, mitry doży weneckiego, czy też brytyjskiej korony markiza. Przykłady zmiany funkcji tego elementu herbu można by mnożyć bez końca. 

Labry — ornamenty roślinne

Ornamenty roślinne znajdujące się na herbach, nazywane są labrami. Najczęściej mają one formę potężnych liści, które zdają się wyrastać z bocznych części tego szlacheckiego wyróżnika. Zazwyczaj są one symetryczne i obejmują całą powierzchnię tarczy herbowej. 

Labry jako takie mają symbolizować płaszcz lub pelerynę, w których to rycerze występowali podczas turniejów.

Tarcza herbowa z godłem

Tarcza heraldyczna to oczywiście symboliczna wersja tarczy obronnej. Kształt tego elementu wielokrotnie modyfikowano na przestrzeni wieków, próbując dostosować go do bieżących trendów.

W przypadku tarcz, które miały być realnym odzwierciedleniem uzbrojenia rycerskiego, ich kształt zmieniał się wraz z modernizacją zbroi i części wyposażenia.  

Na tarczy herbowej zlokalizowany jest rysunek przedstawiający godło herbowe. Może występować on w postaci zwyczajnego podziału na pola lub składać się z rozmaitych kombinacji składowych takich jak figura zaszczytna oraz uszczerbiona, krzyż heraldyczny i inne moblia herbowe.

Oczywiście każdy z wymienionych elementów jest bardzo ważny, jednak moim zdaniem najwięcej można wyczytać z mobilów herbowych. Są to godła heraldyczne umieszczone na tarczy i jak na złość nazywane figurami zwykłymi. Mogą one występować pojedynczo lub być umieszczone w większych grupach. 

Wyróżniamy następujące mobilna herbowe:

Przedmioty wyprodukowane przez człowieka:

• elementy zbrojne — np. miecze, hełmy, przyłbice, tarcze;
• części odzieży —np. peleryny, obuwie;
• narzędzia — np. dłuta, kosy, sierpy, kowadła;
• instrumenty muzyczne — np. skrzypce, fortepian,
• instrumenty naukowe — np. cyrkle, klepsydry, globusy;
• przedmioty typu monety, książki, puchary,
• rzeczy związane z czynnościami religijnymi —np. monstrancje, czasze, dzwony;
• elementy architektury — np. łuki, kolumny, mosty;
• różnego rodzaju pojazdy — np. okręty, statki, rydwany;
• elementy składowe pojazdów — np. koła, kotwice, stery.

Postacie ludzkie i zwierzęta:

• osoby w różnych strojach;
• nagie ciała, 
• konkretne części ludzkiego ciała;
• postaci antropomorficzne (np. fauny, syreny);
• postaci ze świata fantastycznego (np. harpie, strzygi, tytani);
• zwierzęta i ptaki, w tym również np. gryfy i smoki.

Jako mobilna herbowe uznaje się również ornamenty roślinne. Mowa zarówno o kwiatach  drzewach, jak i zbożach, owocach oraz liściach. Co więcej, elementami tej części herbu mogą być także różnego rodzaju przedmioty związane z meteorologią i zjawiska astronomiczne same w sobie. W heraldyce często używa się także wielu symboli geometrycznych, np. wieloramiennych gwiazd, krzyży i figur trójwymiarowych. 

Malowidła na ścianach pałacu w Chwalimierzu

Ordery herbowe i ich znaczenie

Tego typu elementy były nadawane konkretnym osobom za ich osobiste sukcesy i zasługi. Ważne jest to, że nie mogły być one dziedziczone przez kolejne pokolenia. Oznacza to, iż ordery nie stanowiły stałej części danego herbu. 

Niektóre ordery mają specyficzną formę, która stosowana jest wyłączenie w heraldyce. Przykładem takiego zjawiska jest np. Order Podwiązki — najwyższy order brytyjski, trzecie pod względem ważności odznaczenie w tym kraju — i Smoczy Order, czyli odznaczenie, które było wykorzystywane na Dalekim Wschodzie. 

Postument „utrzymujący” tarczę

Ta część herbu pojawiła się mniej więcej w XV wieku i miała spełniać głównie funkcję ozdobną, wprowadzającą konieczną równowagę dla całej grafiki. 

W Polsce postumenty heraldyczne można było stosować dowolnie, ponieważ nie uznawano ważności ich znaczenia herbowego. Traktowano je jako część dekorującą kompozycję reszty elementów. Najczęściej miały one postać gzymsów, murów lub ornamentów nawiązujących do botaniki.

Trzymacze po obu stronach herbu

Trzymacze pojawiły się w heraldyce dopiero w XVIII wieku i zazwyczaj miały postać różnych potworów lub dzikich zwierząt. Niekiedy w ich roli występowali również aniołowie, choć nie było to zbyt częstą praktyką. 

Ten element herbu jest jego udostojnieniem. Trzymacze nie mogły być konsekwencją indywidualnej wizji osoby fizycznej. Musiały zostać nadane na mocy specjalnego dokumentu lub aktu. 

Dewiza — sentencja w języku łacińskim

Dewizy najczęściej były zapisywane po łacinie, ale zdarzało się również, iż występowały w rodzimych językach konkretnych rycerzy lub szlachciców. 

Elementy te umieszczano na wstęgach lub na postumencie podtrzymującym trzymaczy. Ta część herbu była jednym z jego zaszczytnych dodatków. 

Wieża pałacu w Chwalimierzu

Aby przejść do kolejnej części tekstu kliknij w przycisk „DALEJ”