MALCZYCE. KOCHASZ ALBO NIENAWIDZISZ. Opowieść o dorastaniu w dziwnym miejscu.

Malczyce to moja mała dolnośląska ojczyzna. Heimat, jak mówili Niemcy. To bardzo trafne określenie, niezupełnie przetłumaczalne na język polski. Heimat to miejsce, gdzie człowiek spędza pierwsze kilkanaście lat swojego życia, wtedy gdy formują się jego ego i ramy charakteru. Uważam, że takie miejsce ma na człowieka wpływ już nieusuwalny, choćby o nim zapomniał i wyjechał na drugi koniec świata. Zostawia w nim ślad energetyczny, który może być kulą u nogi lub kapitałem. W zależności od okoliczności.

Co wtedy, gdy miejsce jest nietypowe, trudne do zaszufladkowania i pogmatwane, jak bieg opływającej go Odry? Ano, większa kula, lub większy kapitał – w zależności od naszych możliwości… Malczyce, geograficznie leżą w Dolinie Odry, na jej lewym brzegu. Brzeg i teren  jest wysoki, co jest idealnym warunkiem do założenia nadrzecznej osady. Miejsce nad samą rzeką, ale bezpieczne. Dodam, że podczas powodzi tysiąclecia, w 1997 – zalane zostały tylko trzy budynki mieszkalne, port i stocznia.

Niech Was nie zmyli ta mapka. Po pierwsze Odra ma tutaj dziś zupełnie inny przebieg. To efekt bez mała 150 lat prac regulacyjnych. Dzisiejszy przebieg uzyskała przed samą wojną. Po drugie – data. Miejscowość nie powstała w 1775 roku.

Malczyce historycznie

… mają ponad 800 lat! Zdziwieni? Słusznie, sam byłem zdziwiony gdy dowiedziałem się o tym. Gdy byłem w podstawówce, myślałem, że są z XIX wieku – bo najstarsze budynki pochodziły z tej epoki.

Do czasu, gdy zobaczyłem wykop pod rurę wodociągową na głównej ulicy, jakiś metr poniżej poziomu jezdni, zauważyłem w nim jakby… hmm… Podkłady kolejowe? Ale były za chude i za gęsto ułożone. Dopiero potem wygrzebałam w szkolnej bibliotece, że  w średniowieczu wykładano ulice młodymi pniami dębów, w celu ich utwardzenia. Był to dla mnie szok! Kurka, średniowiecze, tu? A gdzie zamki, pałace, fosy, mury i stare kościoły? To wszystko, z czym średniowiecze kojarzyło mi się do tej pory? Otóż to. Nie było ich.

Nie były potrzebne

Malczyce na początku zawsze należały do kogoś. A to do jednego rycerza, to do drugiego „vona”. To do kościoła, to do klasztoru w Lubiążu. Jednak, choć były tu wielkie folwarki i właściciele mieli tu swoje główne biznesy — to w tym feudalnym okresie, mieszkać tu… nie chcieli. Nie budowali swoich zamków, pałaców. Dlaczego? Nie wiem. Mam teorię… swoją. Mimo że Malczyce leżały nad dużą rzeką — to jakby dziś autostrada  i magistrala kolejowa razem wzięte — to były nieco na uboczu. Co z oczu to z serca. Osiedlali się tu indywidualiści, niektórzy na bakier z panami, kościołem i prawem. Ludzie wolnych zawodów. Rybacy, smolarze i inni leśni ludzie. Właściciele barek i kryp, kupcy, myśliwi, handlarze. Skoro byli oni, to i pojawili się szynkarze, lichwiarze i im podobni. To potem pewnie i kłusownicy oraz przemytnicy, ponieważ niedaleko stąd przez kilkaset lat biegła granica księstw. Ludzie aktywni, niepokorni i przedsiębiorczy.

To było ich miejsce

Znacie przysłowie — pańskie oko konia tuczy? Tu nie było pańskiego oka. Koń, choć pański — dawał sobie radę sam. Panom też to pasowało. To był swoisty wentyl bezpieczeństwa, ale pod kontrolą. Panowie i to miejsce — nie pasowali do siebie. I wszystkim było to na rękę. Żeby nie być gołosłownym, znacie drugą taką miejscowość, aby przez 700 lat nie spinała się, by postawić kościół? Gdzie najmniejsza „pipidówa” uznawała to za punkt honoru? Katolicy z już prawie  trzytysięcznych Malczyc chodzili na msze do Chomiąży, a ewangelicy do Ruska. Możliwe, że wielu nie chodziło do żadnego kościoła. Dopiero w 1905 i 1907 pobudowano tam dwie świątynie.  Na zasadzie — hmmm… oj — to już nie wypada, aby dalej ich nie było. Ewangelicy stanowili większość, więc stać ich było na dobrego architekta — dziś obiekt ten, to piękna cerkiew prawosławna. Katolicy zaś, aby nieco „postarzyć” i nobilitować swoją budowlę, przytargali skądś, (zapewne znad przeprawy promowej) osiemnastowiecznego Nepomucena.

Dorastałem więc w diametralnie innym otoczeniu, niż np. Panie Nieustanne, bo…

Malczyce

…oferowały mi inne „artefakty”. Takie były moje tereny zabaw. To np. moje romantyczne stawy (południowy kanał portowy).

Gdzie skakało się po krach, lub z barki na barkę, albo pływało własnoręcznie wykonaną tratwą.

To były moje wieże widokowe (główny budynek ruin papierni, nieczynny od 1945)

Tak, byłem tam gdzie te brzózki i to było niebezpieczne już 30 lat temu.

A z takim „barokiem” miałem do czynienia (mechanizmy XIX wiecznej wywrotnicy wagonów).

No, może to bardziej taki techno – neobarok :) Lubię takie rzeczy. Są też „zamczyska”…

To kompleks zabudowań dawnej fabryki cukierków. Po wojnie przerobiony na mieszkania i hotel robotniczy. Dziś na takie coś mówi się lofty. Cukierków po wojnie nie produkowano, bo Rosjanie wywieźli maszyny. Z cukrowni im się nie udało, bo była strzelanka z malczycką milicją.  A to moje gloriety.

Takie schrony wartownicze na terenie przyfabrycznym, stały kiedyś na każdym podwórku. Co za wspaniały obiekt dla kilkulatka wychowanego na Klossie i Czterech Pancernych! Biegałem też pod takimi łukami tryumfalnymi.

I przełaziłem przez takie nadrzeczne portale.

Malczyce wciąż obfitują w detale, dobitnie określające ich charakter oraz historię

Mobilny kwietnik postindustrialny…

Garaż z kawałka starej barki. Jest takich  jeszcze tu kilka. Większość tych obiektów związana jest z rzeką. To naturalne. Bo…

Odra

… była od początku motorem powstania i rozwoju Malczyc. Dawała pożywienie i pracę. Umożliwiała transport, co mnożyło firmy załadunkowe i żeglugowe. Jedna z nich — Toepffer — istniała nieprzerwanie  przez 100 lat. Bliskość rzeki była koniecznym warunkiem do powstania „wodożernych” wielkich fabryk — jak cukrownia i papiernia. O stoczniach nawet nie wspominam. Zresztą jedna istnieje do dziś. Buduje wielkie barki na zachodnie, wielkie i zadbane rzeki.

To rzeka Odra nadawała temu miejscu dynamikę

Pierwszego dużego przyspieszenia gospodarczego Malczyce doznają w roku 1646, gdy wygasła umowa miedzy Wrocławiem, a Frankfurtem na wyłączność żeglugi. Do tej daty,  barki pochodzące z innych miast konfiskowano i niszczono!

Drugi „kop” nastąpił w roku 1742, gdy po zabraniu Austrii Śląska — król Prus Fryderyk Wilhelm IV, podjął decyzję o utworzeniu w Malczycach głównego składu węgla dla wałbrzyskich kopalń. Wybudowano słynna Drogę Węglową, którą wozami konnymi transportowano tu węgiel. Rocznie to było około 10 000 wozów. Powstawały jak grzyby po deszczu firmy transportowe, a i okoliczni chłopi mogli dorobić sobie swoimi zaprzęgami. Surowiec ładowano stąd na barki, które transportowały go do Berlina, Magdeburga i Poczdamu.

To zdjęcie późniejsze o 150 lat, ale „klimat” tego rzecznego mrowiska oddaje dobrze.

To cytat z tego okresu:

Akwizytor i pisarz Jan Henryk Neuwertz tak opisywał w 1797 r. swój pobyt w Malczycach:

Przybyliśmy do Malczyc, przechodząc przez magazyny soli, gorzelnie i przez potężny skład węgla kamiennego, z którego miejscowość ta słynęła, nie tylko na Śląsku, jak nurt tej rzeki. Oficjalne budowle cesarskie, piece wapienne i góry usypane z węgla kamiennego tworzą specyficzny wizerunek tego miejsca. Mnóstwo ludzi pracuje przy załadunku i rozładunku towarów, nieopodal spokojnie stojące statki, wozy towarowe, ludzie tłoczą się w tej miejscowości, szczególnie na nabrzeżu, żegluga jest bardzo ożywiona, wręcz zabawna, ciągle coś przypływa i odpływa. Widzimy tutaj poniekąd centrum, uwydatniają to tysiące rąk w ruchu ludzi załatwiających różne sprawy. Z całym sumieniem jestem przekonany, że każdy zgodziłby się, gdybym stwierdził, że Malczyce zasłużyły na to, by je zobaczyć, opisać i poznać. (źródło Wikipedia)

Gdy zaś w 1844 przez Malczyce poprowadzono linię kolejowa Wrocław — Legnica – Drezno, to koniunktura dla Malczyc wzrosła jeszcze bardziej. Ta trasa do dziś jest jedną z ważniejszych w kraju. Ciekawostka — ominięto Środę Śląską, gdyż linia miała być maksymalnie prosta i była alternatywa: albo Malczyce, albo Środa.  Wybrano Malczyce jako wówczas ważniejsze gospodarczo. Dlatego Średzianie musieli i dalej muszą do swojej stacji dojeżdżać cztery kilometry. Później jeszcze połączono Malczyce przez Strzegom z Wałbrzychem i ciężka praca koni zakończyła się definitywnie. Do nowego, wybudowanego w starorzeczu portu, zaczęły docierać pociągi z węglem i strzegomskim granitem, które potem zabierała w świat pracowita rzeka. Ale dla mnie, dla nas, kilku-kilkunastoletnich chłopaków jej nabrzeże przede wszystkim było miejscem zabaw i terenem „patrolowanym” nieustannie. 

Znaliśmy „nasz” odcinek rzeki jak własną kieszeń

Wiedzieliśmy, że np. pod rurą ściekową stołówki cukrowniczej super biorą ukleje i płocie. Znaliśmy miejsca, gdzie wywróciły się barki z rudą żelaza i zbieraliśmy kulki rudy — ma wspanialszej amunicji do procy! Czekaliśmy na przepływające barki, na którą falę wytworzą. Machaliśmy marynarzom, czasem z procy też się strzeliło… Oj tam!

Podczas niskiego stanu wody, znajdowało się nieraz fragmenty broni, czasem hełm lub niewybuchy. Niekiedy czaszkę lub kość (bo walki w lutym 1945 o Malczyce były srogie), ale najczęściej rzeczy związane z żeglugą. Do dziś, czas suszy i niskiej wody — to żniwo dla różnych poszukiwaczy.

Do rzeki zawsze coś po prostu wyrzucano. Te tłumy ludzi, które przewinęły się przez kilkaset lat malczyckich – pozostawiły w niej swoje pamiątki, a ona czasem je oddaje.

Ludzie

… tu lubią tę swoją rzekę, ona przyciąga ich. Starsi wspominają dawne czasy, gdy jeszcze w latach 70 – 80 tych rzeka tętniła życiem. Gdy za zakrętem koryta znikała jedna barka, już z oddali słychać było specyficzny rechot silnika drugiej. Nie było to już na taką skalę jak przed 1945, gdy na noc w Malczycach stawało ok. 20 – 30 barek, plus te, które ładowano w porcie. Z każdej barki schodziło na ląd po kilku ludzi i ruszało „na miasto” – jak do dziś mówi się u nas, gdy wychodzi się z domu. Oj działo się wtedy, działo! Ta armia około 100 marynarzy, a dodatkowo pracownicy sezonowi cukrowni, wozacy i wszyscy inni przyjezdni interesanci — chciała coś kupić, zjeść, wypić i zabawić się. Malczyce na tym zarabiały. Dlatego w osadzie funkcjonowało przed wojną ok. 30 lokali! Zajazdów, restauracji. Z miejscami noclegowymi i pokoikami, zapewne często „na godziny”.

To był „ostatni Mohikanin” w tej materii. Gasthoff Goldener Anker, ze skrzydłem restauracyjnym na zapleczu, a po wojnie już tylko Bar Przystań. Zwany pieszczotliwie przez Malczyczan knajpą, mordownią, tawerną, kapliczką :) Mężczyźni tęsknią za tym miejscem, które było czynne nieprzerwanie przez 100 lat — do lat 90 – tych. Tak naprawdę to codziennie, rotacyjnie — przebywało w Malczycach drugie tyle ludności co stałych mieszkańców (wliczając w to robotników dojeżdżających do pracy w fabrykach). Taka sytuacja, na pewno wpływała na obyczajowość, może i trwale…

Sam pamiętam, gdy jako dzieci, chodziliśmy oglądać malownicze uliczne bitwy marynarzy z robotnikami sezonowymi — zwanymi tu „Październikami” (od miesiąca, gdy kampania buraczana ruszała w cukrowni). Nie było tu spokojnie. Ludzie się topili, wypadali z okien, ginęli w bójkach i wypadkach. Były rabunki, włamania, nawet do banku, nie mówiąc o notorycznie grabionym „monopolu”. Dziś Malczyce to oaza spokoju — oczywiście w porównaniu z dawnymi czasami. Bo z Malczycami zawsze był…

Problem

Wieś — nie wieś. Miasto- nie miasto. Osada fabryczna, nie — może bardziej portowa? Też nie całkiem… Prawnie zawsze wieś, choć przed wojną z urzędem burmistrza. Pomieszanie z poplątaniem. Nie wiem jak przed ale po wojnie podejmowano próby starania o prawa miejskie. Sondaż społeczny wyglądał tak: Eee… po co nam to. Podatki pewnie wzrosną. Też nie macie czym się zajmować. Lepiej byście połatali dziury w ulicach. Fanaberie itp. Bo ludziska z Malczyc pod względem charakteru ciężkie są. Kłótliwi, wymagający — zwłaszcza od innych. Wnikliwi i podejrzliwi. Szanują autorytety nie za bardzo. Może to i dobrze?  Nie dają sobie w kaszę napluć. A  już współdziałanie w większej grupie? O matko i córko! Działać, działają — dość aktywnie. W różnego rodzaju oficjalnych stowarzyszeniach i nieformalnych grupach. Nie mogą być to jednak za duże grupy, bo zaraz zaczynają się problemy. Jednoczą ich naprawdę, naprawdę duże zagrożenia — typu powódź 1997. Jednym słowem — stado indywidualistów i do tego zbuntowanych. 

Taki urok Malczyc. Zawsze pełno tu było różnych dziwaków i ekscentryków. Subkultury też funkcjonowały. Od hippisów, punków do narkomanów — heroinowców. W latach 80 – tych Malczyce były polską stolicą polskiej heroiny. Największy procent narkomanów do zwykłych ludzi… a raczej do nie narkomanów. Niestety, wielu fajnych kolegów poszło do piachu…

Socjologowie przyjeżdżali na badania i pisali prace w tonacji dlaczego takie rzeczy tutaj? Akurat tu. Ja nie wiem, choć podejrzenia mam.  Pewnie bliskość i łatwość dojazdu do aglomeracji wrocławskiej (pociągi). Możliwe, że jakaś pamięć energetyczna tego niespokojnego miejsca. Dużo frustracji czasami i oznakami początku upadku miejscowości. Myślę jednak, że Malczyce są niezatapialne i zaświeci im się kiedyś znowu światełko w tunelu, a może już świeci, tylko go nie widzimy?

Gdzieś ta energia, która tu przysnęła jak uśpiony wulkan, musi znaleźć sobie ujście. Oby było pozytywne. Dlatego nie uważam, że ewolucja miejscowości w kierunku sypialni wielkiego miasta da mu szczęście. Tu wciąż w powietrzu czuć resztki słodkiego zapachu cukrowni, słychać syk pary i syreny barek. Dudnią wagony na bocznicach, syreny fabryczne mruczą na koniec zmiany. Malczyczanie tęsknią za tym. Przynajmniej połowa, a druga mnie wyśmieje i wyszydzi. Tak to już tu jest, bo to bardzo malczyckie. Akceptuję to, bo mieszkam tu od dziecka.

Przecież sam tak nieraz robię…

Wpis ten, dedykuję wszystkim Malczyczanom.