STARY CMENTARZ ŻYDOWSKI. Kirkut na Ślężnej we Wrocławiu

Przejeżdżałem nie jeden raz tą ulicą w przeszłości i widziałem „wylewające” się bluszcze zza tych starych murów. Zawsze miejsce to mnie intrygowało…

Stary cmentarz żydowski zajmuje 4 hektary gruntu, kupionego we wsi Gabitz. Pierwszy pochówek odbył się tam w 1856 roku a ostatni w 1942, gdy cmentarz oficjalnie zamknięto. Po wojnie było to miejsce niczyje, popularne wśród szemranego towarzystwa. To cud, że tyle pięknych rzeczy tu ocalało pomimo „odzysku” materiałów kamieniarskich i to legalnego! Na początku lat 70- tych postanowiono, że zostanie rozebrany. Na szczęście w ostatniej chwili uchylono decyzję i zaczęto organizować tu Muzeum Sztuki Cmentarnej. Podobno zawdzięczamy to profesorowi Ferdynandowi Lassallowi (ur.1825 zm.1864), który został tam pochowany. Założył on pierwszą partię robotniczą w historii i „wymyślił” socjalizm.

Cmentarz żydowski. Zwiedzanie

Przy wejściu na teren nekropoli znajduje się pojemnik wyglądający jak naczynie na święconą wodę ale wypełniony jest kamieniami.

Ponieważ każdy pobożny Żyd, odwiedzając czyjś grób, powinien rzucić na niego kamień. Zwyczaj taki wziął się stąd, że tradycyjny pochówek żydowski jest w pozycji stojącej lub siedzącej, no i wiadomo, głowa była wtedy dość płytko pod powierzchnią gruntu, co narażało ją na zakusy dzikich zwierząt.

Dlatego na mogile usypywano kopczyk z kamieni zabezpieczających, a każdy odwiedzający miał się „dorzucać” do niego przy tej okazji. Przed bramą jest też ujęcie wody, ponieważ stary cmentarz żydowski to…

Miejsce nieczyste

Choć święte jednocześnie. Należało więc dokonywać rytualnej ablucji przy studni po opuszczeniu nekropoli, ponieważ kontakt ze śmiercią traktowany był jako nieczystość. To kolosalna różnica między chrześcijańskim podejściem do sprawy a żydowskim. Często nie zdajemy sobie z tego sprawy, że nawet kapłani nie wchodzili na cmentarz poza okolicznościami pogrzebów ich bliskich. Niezwykle istotna też jest różnica w nienaruszalności grobu. Kirkut ma się zapełnić, a potem zostać zamknięty. Nie ma mowy ani o powtórnym chowaniu zmarłych w tych samych miejscach, ani o naprawianiu nagrobków. Mają obrócić się w proch…

Nekropolia ta od lat 70 – tych funkcjonuje jako Muzeum Sztuki Cmentarnej i jest objęta opieką. Trzeba jednak czasem wielu spotkań i negocjacji z wrocławską gminą żydowską, aby dojść do kompromisu w sprawie remontu nagrobków, bo zasady dotyczące nienaruszalności grobu wciąż obowiązują.

Stary cmentarz żydowski. Symbole

Nekropolia ta podczas oblężenia Festung Breslau była miejscem zaciętych walk. Śmierć tańcowała tam, kosząc sowieckich i hitlerowskich żołnierzy pomiędzy macewami. A macewa — jak ktoś nie wie — to tradycyjny, prosty, żydowski nagrobek w formie prostokątnej płyty, zakończonej trójkątnie lub półkoliście. Tradycyjna na górze ma płaskorzeźbę o symbolicznym znaczeniu, a na dole epitafium po hebrajsku.

To symbol rodzin wywodzących się od kapłańskiego plemienia Izraela — Kohenów. Chyba najważniejszego.

Poniżej dzban. Symbol na macewie zmarłego pochodzącego z plemienia Lewitów, pomocników kapłanów.

Zaś złamana palma to znak mówiący o tym, że dana osoba zginęła tragicznie.

Cmentarz jest wyjątkowy

Niepodobny do innych kirkutów w Europie. Jego układ i architektura są bardziej europejskie niż tradycyjne żydowskie.

To dzięki albo przez Haskali, jak zapewne powiedzieliby bardziej tradycyjni Żydzi. Haskala to ruch oświeceniowy powołany wśród Żydów europejskich, między innymi dążący do asymilacji nie tracąc przy tym tożsamości. We Wrocławiu, w okresie powstawania cmentarza, był on bardzo silny. Wielu Żydów chciało, aby ich groby wyglądały jak mogiły europejskie, niemieckie, ewangelickie. Tę przemianę, a nawet w pewnym sensie walkę nowego ruchu z tradycją widać na tej nekropolii. Pismo hebrajskie i tradycyjne macewy sąsiadują z grobowcami w „stylu ewangelickim”, a alfabet łaciński i język niemiecki powoli zaczyna dominować w innych częściach cmentarza.

Skala grobowców, ich wysokość i często antyczne formy robią niesamowite wrażenie.

Poniżej styl staroegipski, czyli piramidy i mastaby…

Orientalny…

A pod koniec działania cmentarza, nieśmiało wkracza tam modernizm. Widzimy tu nagrobki w formie bram, symbolizujących przejście do innego świata. To bardzo częsty motyw w cmentarnej symbolice judaizmu.

Wszystko to z najdroższych materiałów budowlanych, sprowadzanych z końca świata. Grobowce projektowane przez najlepszych i najsłynniejszych architektów tamtych czasów. Dlatego pomimo blasku, blichtru i przepychu, nie ma tam kiczu i tandety. To mogiły w cenach luksusowych domów…

Im więcej bogactwa, tym mniej hebrajskiego na budowlach, a potem w ogóle zanika.

Czy tym samym mniej wiary i gorliwej pobożności? Nie wiem. Może jednak jest w tym jakaś prawidłowość? Leżą tu przedstawiciele najbogatszych wrocławskich rodzin żydowskich. Leżą, bo ze starej formy pochówku też zrezygnowano. Niektórzy kazali sobie nawet po śmierci na grobowcach wyryć swój ukochany bank.

Spoczywają tam też ludzie sławni. Naukowcy, duchowni, artyści, politycy, lekarze. Nie można pominąć tego, który prochami swymi ocalił cmentarz od wyburzenia. Ferdinand Lassal (potem Lassalle) zginął w pojedynku z mężem uwiedzionej cudzej żony. To dość awanturnicza historia.

Jak na działacza socjalistycznego i robotniczego, mogiła bardzo wystawna. Ferdynand pochodził z bogatej rodziny. Jednak to tylko złudzenie. Tak naprawdę, jego szczątki spoczywają gdzieś pod jakąś zwykłą macewą, wewnątrz cmentarza, a monument ten stworzono dla odwiedzających, składających kwiaty licznych działaczy socjalistycznych i robotniczych z całego świata. Od momentu pochówku do dziś. Niektóre polskie partie też tu bywają. Życie miał niezbyt długie, ciekawe, burzliwe a śmierć tragiczną. To taki jakby czerwony Jim Morrison ruchu robotniczego.

Oaza przyrody

Stary cmentarz żydowski jest otoczony wysokimi murami, ale za nimi tętni życiem wielkie miasto Wrocław. Samochody, tramwaje, zgiełk.

A za ogrodzeniem stare bluszcze i powoje wiją się po zabytkowych grobach niczym liany.

Oplatając niektóre monumenty prawie całkowicie.

Rośliny przez lata wybujały i zamieniły się w wielkie krzewy, a stare drzewa roztaczają nad tym wszystkim baldachim cienia. Nie ma tu trawy i poszycie jest jak w lesie. To wspaniałe warunki dla życia wielu gatunków zwierząt. Mieszkają tam np. borsuki  i rzadkie gatunki dzięciołów. Tu, w sercu wielkiego miasta cmentarz daje im schronienie. Umarli umożliwiają to przyrodzie, bo są już tylko jej cząstką. To powrót do obiegu.

To również dobre miejsce odpoczynku dla żywych, połączonego z wrażeniami poznawczymi i estetycznymi. Tam można poczuć się tak, jakby to były ruiny antycznego miasta, pochłoniętego przez florę.

Stary cmentarz żydowski we Wrocławiu to piękne miejsce, warte zwiedzenia. Nie jest tam wcale ponuro, i nie czuć przygnębienia tak jak na niektórych, opuszczonych nekropoliach. Byłem dosłownie oczarowany…

W książkach autorek biologa Nieustanne Wędrowanie znajdziecie więcej naszych dolnośląskich historii. Poniżej znajdziecie informacje o tych publikacjach. Książki mają bardzo dobre opinie. Polecamy do wglądu! :)

Artykuł zawiera autoreklamę